1641

Schilderij met Pieter Purmerent als de Heilige Bernard van Clairvaux (1090-1153) die Hertog Willem X van Aquitanië (1099-1137) bekeert. Gehistoriseerd groepsportret. 
Het onderwerp van dit schilderij is ongebruikelijk. De hoofdfiguur heeft duidelijk de trekken van de opdrachtgever, de Goudse priester Petrus Purmerent. Dit blijkt uit verschillende portretten van de priester. De pastoor is gekleed in de kazuifel dat een jaar eerder, in 1640, voor hem was vervaardigd. Deze kazuifel maakt deel uit van de collectie van Museum Gouda (inventarisnummer 20840). In zijn linkerhand houdt de pastoor een hostie vast.
Links naast de priester is zijn onderpastoor weergegeven, Willem de Swaen. Ook hem kennen wij van een portret (inventarisnummer 13109). De Swaen, pastoor van de Goudse schuilkerk 'De Tol', houdt de kromstaf van van de Bisschop van Poitiers, die aan de linkerkant van Bernardus staat. Voor deze biscchop stond de apostolisch vicaris Phillipus Rovenius moidel. De andere figuren die rechts achter de priesters zijn weergegeven, zijn waarschijnlijk ook geportretteerd. De vier vrouwen lijken namelijk op portretten van werkelijk bestaande personen uit Gouda. Het is mogelijk dat de vrouwen 'klopjes' waren. Dat waren ongehuwde vrouwen die de geestelijken bijstonden in onder andere het parochiewerk en de catechismus. In de bekeerling links vooraan kan de Goudse humanist Florebtius Schoonhovius worden herkend.
Op het schilderij is te zien hoe de Heilige Bernard van Clairvaux hertog Willem X bekeert. Dit gebeurt door de kracht van het sacrament van de hostie. In de Katholieke theologie wordt immers, anders dan in de Protestantse, aan de hostie een bijzondere kracht toegekend. Door middel van de hostie wordt Hertog Willem X van Aquitanië bekeerd. Purmerent identificeerde zich blijkbaar graag met de heilige, en liet zich op deze manier weergeven.
De Hertog die bekeerd wordt, is liggend op de grond weergegeven en wordt ondersteund door twee mannen. Zijn zwaard ligt naast hem. Links, achter de hertog is een groep soldaten te zien, gekleed in harnassen en met speren. Een kar wordt door twee grijze paarden getrokken.
Het schilderij is linksonder gesigneerd en gedateerd: W. Crabeth f.A. 1641.

lijst hoogte inclusief: 168.70 cm
lijst breedte inclusief: 265.00 cm
lijst diepte inclusief: 5.00 cm
schilderij hoogte: 141.00 cm
schilderij breedte: 237.00 cm

Jaarverslag/bulletin Vereniging Rembrandt 1988, pp. 68-70.

Xander van Eck, Kunst, twist en devotie. Goudse katholieke schuilkerken 1572-1795 (=Oudheidkundige Kring "Die Goude", vierentwintigste bundel), Delft 1994, pp. 48-50 en afb. 13.

Ewoud Mijnlieff, Nicolette-Sluijter-Seijffert, Hans Vogels, Hoogtepunten / Highlights Museum het Catharina Gasthuis en Museum De Moriaan, Zwolle Gouda 2003, pp. 30-31, nr. 9.

Tekst geschreven voor de tentoonstelling 'Tulpomanie' in Dresden (2004):

Bernard van Clairvaux bekeert hertog Willem van Aquitanië
Wouter Crabeth de Jongere (Gouda 1594/5 - Gouda 1644)
Olieverf op doek, 141 x 237 cm
Gesigneerd gedateerd: ‘WCrabeth F. A. 1641’
Gouda, Museum het Catharina Gasthuis, inv. nr. 06.741 (Verworven in 1987 met steun van de Vereniging Rembrandt)

Bij de overgang naar het protestantisme in 1572 in de Noordelijke Nederlanden werden de bezittingen van kerken en kloosters in beslag genomen door het stadsbestuur. Priesters en kloosterlingen werden veelal uit de stad verjaagd. Ook werd het moeilijk om het Rooms-katholieke geloof te praktiseren, zelfs in een godsdienstig gematigde stad als Gouda. Hoewel het opdragen van de mis officieel was verboden, werd het oogluikend toegestaan wanneer dat in het verborgene plaats had en indien er geld voor werd betaald. Veel plaatsen waar de mis werd opgedragen, hadden een tijdelijk karakter. Maar daarnaast werden speciaal voor dit doel schuilkerken gebouwd. In Gouda werd de belangrijkste schuilkerk naar het voorbeeld van de oude parochiekerk uit de periode vóór de Reformatie gewijd aan de H. Johannes de Doper. Deze was gebouwd in opdracht van pastoor Pieter Purmerent, die erin slaagde om vele Gouwenaren weer tot de moederkerk terug te brengen: in het midden van de zeventiende eeuw was namelijk ruim een derde van de Goudse bevolking weer Rooms-katholiek. De kerk van Purmerent was uitgerust met vele schilderijen, kostbaar zilverwerk en rijk geborduurde kerkelijke gewaden, die alle in zijn opdracht zijn vervaardigd. Al in 1643 werd de rijkdom van het interieur geprezen. (1)  De schuilkerk bestaat nog altijd als Oud-katholieke kerk.

Tot de rijke bezittingen van deze kerk behoorde ook ‘Een groot schilderij, [dat] verbeelt Prins Willem, Barnardus, en meer persoone in priesterlijke gewaat, fecit W. Crabeth anno 1641.’ (2) Het is een van de vele schilderijen die deze Goudse schilder ten behoeve van de plaatselijke schuilkerk heeft vervaardigd. (3) Voorgesteld is de twaalfde-eeuwse Heilige Bernard van Clairvaux, die hertog Willem van Aquitanië tot het ware geloof weet te brengen. De hertog wordt bekeerd door de kracht van het sacrament van de hostie. Het onderwerp is toepasselijk gezien Purmerents streven om gelovigen terug te leiden naar de moederkerk. In de Katholieke theologie wordt immers, anders dan in de Protestantse, aan de hostie een bijzondere kracht toegekend. Sinds het concilie van Trente werd vanuit Rome de devotie van het altaarsacrament krachtig bevorderd. Purmerent sloot hierbij aan en identificeerde zich blijkbaar graag met Bernard van Clairvaux en liet zich in diens gedaante afbeelden. Dat deze voorname bekeerder in dit schilderij het gelaat van Pieter Purmerent heeft blijkt uit verschillende portretten van de Goudse priester. (4)  De pastoor heeft zich hier laten vereeuwigen in de kazuifel die hij in 1640 voor zichzelf had laten maken (zie cat. nr. #). Naast hem staat zijn onderpastoor Willem de Swaen, die we eveneens kennen van een portret; hij draagt de stola die bij de kazuifel hoort. Het mag merkwaardig heten dat hij op dit schilderij is afgebeeld, want op de ontstaansdatum van het schilderij waren Purmerent en De Swaen gebrouilleerd. Vermoedelijk zijn de vrouwen achter hen eveneens portretten: waarschijnlijk zijn het zogenaamde klopjes, ongehuwde vrouwen die de geestelijken bijstonden in het parochiewerk, onderwijs in de catechismus gaven en de voorbereidingen voor de eredienst troffen. De verdiensten die zij ontvingen voor hun lessen, vormden een aanzienlijke bron van inkomsten voor de kerk. Bovendien waren sommigen niet onbemiddeld: zij schonken kostbaar zilverwerk of lieten hun vermogen na aan de kerk.

Het schilderij is in zekere zin een manifest van de onverzettelijkheid van Purmerent die in 1641 tijdelijk uit Gouda werd verbannen als gevolg van een conflict tussen de seculiere en de reguliere geestelijken in de IJsselstad. In hetzelfde jaar werd bovendien een van Purmerents vroegere assistenten, de minderbroeder Gregorius Simpernel door het stadsbestuur officieel toegelaten. Purmerent heeft zich dan ook met twee collega seculieren op dit schilderij laten afbeelden.
De functie van dit ogenschijnlijk naar de iconografie propagandistisch te noemen schilderij is vooralsnog onduidelijk. Waarschijnlijk sierde het een privé-vertrek van Purmerent en was het niet voor het gelovige publiek te zien. Volgens de, hierboven geciteerde, notitie in een handgeschreven inventaris opgemaakt precies honderd jaar na het ontstaan van het schilderij, bevond het zich toen in de tuinkamer van de statie ‘De Tol’, de kerk van Purmerents voormalige kapelaan en latere concurrent Willem de Swaen. Waar het doek zich in de tijd van Purmerent in diens kerk bevond, is niet bekend.

Noten:
(1)  Aldus een inventarisatie van ‘paepsche stoutigheden’ in opdracht van de baljuw van Rijnland. Zie Xander van Eck, Kunst en devotie. Goudse katholieke schuilkerken 1572-1795 , Delft 1994 (dissertatie), o.a. pp. 39-40.
(2) Ibidem, p. 214.
(3) Voor een overzicht zie Van Eck, pp. 43-50.
 (4) Twee schilderijen: Willem van der Vliet, olieverf op paneel, 80 x 60 cm(Stedelijke Musea Gouda, inv. nr. 55.354); Ludolf de Jong, olieverf op paneel, 75,5 x 50 cm (Stedelijke Musea Gouda, inv. nr. 55.678). Naar voorbeeld van dit laatste schilderij maakte Reinier van Persijn na het overlijden van Purmerent een gravure (Frederik Muller, Beschrijvende catalogus van 7000 portretten van Nederlanders […], Amsterdam 1853, nr. 4317).

Literatuur
1 Xander van Eck, Kunst en devotie. Goudse katholieke schuilkerken 1572-1795 , Delft 1994 (dissertatie), pp. 43-50, afb. 13, p. 214
2 Nicolette Sluijter in: Ewoud Mijnlieff, Nicolette Sluijter-Seijffert, Hans Vogels, Museum het Catharina Gasthuis en Museum de Moriaan, Gouda, Hoogtepunten / Highlights, Gouda Zwolle 2003, pp. 30-31, nr. 9

Gouda, Stedelijke Musea
Ewoud M. Mijnlieff
Foto: copyright Tom Haartsen, Ouderkerk a.d. Amstel