De engel, vastgezogen in de modder, kijkt nog eenmaal terug naar de wolk waar hij vanaf gevallen is. Het verloren paradijs. Is er een schilderij dat meer melancholie uitdrukt? Redon maakte de verschrikkingen van de Frans-Pruisische oorlog mee. Zijn idealisme kreeg een knak.

Odilon Redon (1840-1916)
De gevallen engel (L’Ange déchu), circa 1875
olieverf op papier op paneel
inv.nr. 55437 (legaat 1963)

Gevallen engel is weer thuis

De gevallen engel, een schilderij van de Fransman Odilon Redon, is terug in Gouda. Het schilderij is ruim twee jaar op reis geweest. Vanaf 9 mei is het topstuk weer te zien in de vaste collectie van het museum: de Franse School van Barbizon, op de bovenste verdieping.

Museum Gouda gaf het schilderij in het voorjaar van 2011 in bruikleen aan de Galeries Nationales du Grand Palais in Parijs. Daarna reisde het schilderij door naar een tentoonstelling in het Musée Fabre in Montpellier. En het afgelopen jaar is het schilderij te zien geweest in Museum Boijmans van Beuningen in Rotterdam, als onderdeel van de tentoonstelling “De Collectie Verrijkt”.

Vanaf 9 mei 2013 is het schilderij gelukkig weer te zien in Museum Gouda. “De gevallen engel” maakt al 50 jaar onderdeel uit van de collectie van Museum Gouda en wordt beschouwd als een van de topstukken. Het is niet voor niets dat het topstuk zo gewaardeerd wordt door Europese musea. Odilon Redon schilderde het werk vlak na de Frans-Duitse oorlog (1871).

Gerard de Kleijn: ”Ik ben heel blij dat onze Engel weer veilig geland is in Gouda. Dit schilderij is echt een icoon van Museum Gouda. De engel staat op de cover van ons Topstukkenboek en hangt aan onze gevel Achter de kerk. Museum Gouda is het museum ‘tussen hemel en aarde”, en op dit schilderij is dat de witte wolk en die bruine modder. Het is heel goed dat duizenden mensen buiten Gouda de afgelopen twee jaar het schilderij hebben kunnen zien, maar ik ben ook blij dat het schilderij nu weer thuis is.”

Volgens onderzoek naar de oorsprong van dit schilderij, zou het werkje de atmosfeer ademen van het gedicht De Profundis Clamavi, onderdeel van Baudelaire’s Les Fleurs du Mal.

‘C’est un univers morne à l’horizon plombé,
Où nagent dans la nuit l’horreur et le blasphème

Un soleil sans chaleur plane au-dessus six mois
Et les six autres mois la nuit couvre la terre;
C’est un pays plus nu que la terre polaire;
Ni bêtes, ni ruisseaux, ni verdure, ni bois !

Or il n’est pas d’horreur au monde qui surpasse
La froide cruauté de ce soleil de glace
Et cette immense nuit semblable au vieux Chaos;’


‘Ik zie een doods heelal met loden horizonten,
Waar blasfemie en gruwel drijven door de nacht.

Een half jaar weet de zon geen warmte af te geven,
Het andere halve jaar bedekt de nacht de aard;
Het is hier kaal alsof je aan de pool rondwaart;
Geen beek, geen gras, geen bos, geen plaats waar dieren leven !

Er is geen gruwel in de wereld erger dan
Van deze kille zon de wrede ijzigheid;
als deze weidse nacht is Chaos ooit geweest;’

(vertaling Peter Verstegen, 1995)

Het thema van de gevallen engel komt rond 1875 in meerdere schilderijen van Odilon Redon aan bod. In deze periode kan een gevallen engel worden beschouwd als de mens die als de engel Lucifer, uit de hemel is gevallen. Het contrast tussen de hemel als het ideaal en de wereld waarop de engel is geland, als de dagelijkse werkelijkheid, wordt in dit schilderij dramatisch uitgebeeld. De engel kijkt over zijn schouder naar de wolk die symbool staat voor het mysterie van de schepping.

De engel lijkt zich in de wat voorover gebogen houding bedreigd te voelen door de koude, onbegroeide omgeving waarin hij zich bevindt. In die sombere betekenis vormt het schilderij ook een autobiografisch thema voor de kunstenaar zelf. Redon had als soldaat tijdens de verloren Frans-Pruisische Oorlog van 1870/71 dramatische ervaringen opgedaan die hem bewuster, maar ook pessimistischer maakte over het materialistische karakter van het leven in zijn tijd. Hij vereenzelvigde zich met de figuur van de gevallen engel, die voor hem model stond voor de onschuld, voor de verbeeldingskracht die naar zijn mening definitief verloren was gegaan. Het is een melancholisch schilderij dat mede door de gekozen, wat gedempte kleuren veel zegt over de gemoedstoestand van Redon rond zijn 35ste levensjaar. Het gedicht van Baudelaire De Profundis Clamavi (‘Les Fleurs du Mal’ kwam voor het eerst uit in 1861) weerspiegelt een soortgelijk gevoel. Dit kan als het tegenovergestelde van ‘verleiding’ worden opgevat.

(spoor van verleiding, nr. 3, museumweekend 2009)